Я вельмі люблю падарожнічаць па гарадах, пасёлках і вёсачках Беларусі. Не разумею тых, хто сёння вандруе выключна на канапе, па віртуальнасці сваіх смартфонаў: многае ў жыцці губляеце, сябры! Паверце: ніякая, нават самая шыкоўная, карцінка з інтэрнэта не заменіць сапраўднай сустрэчы з жывой гісторыяй і культурай – населенымі пунктамі нашай Бацькаўшчыны! І таму калі я ў чарговы раз наведаў Мінск, сустрэўся з сябрамі, не мог не наведаць разам з імі цудоўную тэматычную выставу “Старажытныя гарады Беларусі”, якая разгарнулася ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі.
Глыбока сімівалічна, што выстава прысвечана Году гістарычнай памяці. Не сакрэт, што ў кожнага горада – свой лёс, свая прастора, свая аўра. Тут можна ўбачыць звыш 150 экспанатаў. На розны густ. Цікавасць у наведвальнікаў выклікае факсіміле культавай Радзівілаўскай карты Вялікага Княства Літоўскага (1648). Мы пазнаёміліся і са шматлікімі выданнямі па гісторыі гарадоў і помнікаў старажытнай культуры.
Так, датай заснавання Полацка лічыцца 862 год, аднак горад быў заселены яшчэ ў 780 годзе. Адметна, што, пабываўшы ў складзе Полацкага княства, ВКЛ, Рэчы Паспалітай, Расійскай Імперыі і СССР, Полацк здолеў захаваць саму стылістыку старажытнай архітэктуры: вузкія вулачкі, якія вялі да цэнтральнай плошчы — класіка дойлідства X стагоддзя.
Імя Ефрасінні Полацкай вядома кожнаму беларусу. Ёй быў заснаваны адзін з найстарэйшых храмаў і самы старажытны жаночы манастыр на тэрыторыі Беларусі. Ефрасіння ахвяравала храму напрастольны крыж — легендарную рэліквію з мошчамі святых, інкруставаную каштоўнымі камянямі. Зараз у саборы захоўваецца яго копія: арыгінал знік ў Другую Сусветную вайну. На працягу амаль тысячагадовай гісторыі (сабор быў заснаваны ў 1125 годзе) храм спачатку належаў праваслаўнай канфесіі, затым быў перададзены езуітам, потым вернуты назад, аднак гэта не перашкодзіла яму захавацца да ХХІ стагоддзя амаль у першапачатковым выглядзе.
Годам нараджэння Віцебска лічыцца 974 год. Гэта адзін з важных адміністрацыйных цэнтраў Беларусі, цэнтр гандлёвых шляхоў у многія стагоддзі, сэрца Віцебскага ваяводства і княства, нават месца жыхарства Напалеона ў 1812 годзе.
Сярод знакамітых даследчыкаў, прадстаўленых на выставе, гісторык і краязнавец Аляксей Сапуноў, які ў свой час скончыў Віцебскую гімназію, затым працаваў у ёй выкладчыкам старажытных моў. З’яўляўся сакратаром Віцебскага губернскага статыстычнага камітэта, браў удзел у стварэнні Віцебскага царкоўна-археалагічнага музея. Аляксей Парфенавіч удзельнічаў таксама ў стварэнні Віцебскай вучонай архіўнай камісіі, якая выдавала “Полацка-Віцебскую даўніну, дзе друкаваліся яго матэрыялы “Чарцёж г.Віцебска 1664 г.”, “Малюнкі крэпасцей, пабудаваных па загаду цара Івана Грознага пасля заваёвы Полацка ў 1563 г.”, “Гістарычны нарыс Віцебскай Беларусі” і інш. А. Сапуноў быў ініцыятарам адкрыцця Віцебскага аддзялення Маскоўскага археалагічнага інстытута, дзе чытаў курс “Старажытнасці Паўночна-Заходняга краю”. Давялося яму чытаць і курс “Беларусазнаўства” ў Віцебскім педагагічным інстытуце. Ён даследаваў архітэктуру, пераважна Падзвіння. Яму належаць працы “Полацкі Сафійскі сабор”, “Універсітэт у Полацку”. Стрыжнявой яго працай стала “Віцебская даўніна” – зборнік дакументаў па гісторыі Віцебшчыны ХІ – ХІХ стагоддзяў.
Старажытны Тураў нарадзіўся ў 980 годзе. Вялікае значэнне горад займеў для хрысціян: менавіта тут з’явілася знакамітае Тураўскае Евангелле, найстаражытнейшая кніга Беларусі. Да XII стагоддзя ў невялікім горадзе дзейнічалі ажно 85 цэркваў і 2 манастыры, дзіўныя нават па сучасных мерках лічбы.
Дата заснавання Заслаўя 985 год. Нягледзячы на невялікія памеры, горад часта ўзгадваецца ў гістарычных даведніках. Ён быў пабудаваны князем Уладзімірам для жонкі Рагнеды і сына Ізяслава.
Брэст быў заснаваны ў 1019 годзе. Унікальныны ў сваёй прыгажосці горад прайшоў праз падзел Беларусі, уваходзіў у склад ВКЛ, Рэчы Паспалітай і Польшчы, быў найважнейшым пунктам на карце абароны ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў і здолеў дайсці да нашага часу ва ўсёй сваёй прыгажосці. Дарэчы, у час службы ў Савецкай Арміі мне таксама ўжо ў далёкім 1986 годзе прысягу давялося прымаць у легендарнай Брэсцкай крэпасці-героі. Уражанні з таго часу незабыўныя: таму кожны раз, калі даводзіцца бываць у Брэсце, абавязкова наведваю гэтае святое месца.
У адным з найстарэйшых гарадоў краіны Наваградку і палітычным цэнтры ВКЛ знаходзяцца руіны замка. У арыгінальным выглядзе замак існаваў з XI па XVII стагоддзе. Першапачатковае спалучэнне магутных зрубаў дуба і каменя зрабілі замак непрыступнай крэпасцю: у XIII і XIV стагоддзях яго масава штурмавалі крыжакі, але не атрымлівалі вялікага поспеху.
Будаўніцтва Старога замка ў Гродне пачалося яшчэ ў XI стагоддзі, і сёння ён з’яўляецца адзіным каралеўскім замкам на тэрыторыі Беларусі (не лічачы Новага замка ў Гродне). У працэсе шматвекавых цяжбаў Стары замак быў рэзідэнцыяй гарадзенскіх князёў, домам для князя Вітаўта (пры якім першапачаткова драўляная крэпасць была перабудавана ў каменную), месцам жыхарства Стэфана Баторыя.
Вялікім знакам мінулага Гродна XII стагоддзя з’яўляецца і помнік старажытнарускага дойлідства – Каложская (Барысаглебская) царква. Яе заснавальнікі: ці самі князі Барыс і Глеб Усеваладкавічы, ці іх дзеці.
На выставе мы бачым і ўнікальныя паштоўкі канца ХІХ – пачатку ХХ стагоддзяў. На іх адлюстраваны віды гарадоў, іх выдатныя мясціны – храмы, плошчы, тэатры, вакзалы, вуліцы.
Застаецца дадаць, што ўбачыць гэтую арыгінальную выставу можа кожны беларус: яна будзе працаваць да 15 чэрвеня. Не забывайце, што толькі добра ведаючы гісторыю Бацькаўшчыны, можна пабудаваць шчаслівую будучыню. І яшчэ: надзейны падмурак любой нацыі – захаванне гістарычнай памяці.
Канстанцін Карнялюк
