Ганне Іванаўне Бойка з Вялікай Бераставіцы восенню споўніцца 83 гады. На яе жыццёвым шляху было шмат выпрабаванняў і нялёгкіх часоў, але найбольш цяжкімі яна называе гады Вялікай Айчыннай вайны. Яе дзіцячая памяць назаўсёды захавала найбольш драматычныя моманты, якія і сёння жанчына ўспамінае са слязьмі на вачах: той жах вайны, які яна да канца не ўсведамляла малой дзяўчынкай, у дарослым разуменні набывае яшчэ больш трагічнае адценне…
Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, Ганне было чатыры з паловай гады. Уся яе вялікая сям’я, а ў яе бацькоў было дзявяцера дзяцей, жыла ў вёсцы Петрашэвічы (цяпер гэта Лішкі). Бацька яе, Іван Паўлавіч Цюхай, быў ужо старэйшым мужчынам, перад вайной меў больш за 50 гадоў, таму ў армію яго не забралі, гэта ў многім дапамагала сям’і выжываць, бо ў цяжкія ваенныя часы яна мела надзейнае мужчынскае плячо.
— Сам пачатак вайны я не помню, — расказвае Ганна Іванаўна, — памятаю толькі момант, калі я выглянула ў акно і ўбачыла, што з боку Крынак ідзе калона мужчын ва ўсім белым. Я спытала ў мамы: “Мама, а чаму гэтыя дзядзькі ідуць у белай адзежы?” А маці кажа: “Ой, дачушка, дык гэта ж вайна, палонных гоняць, ды яшчэ і раздзетых, у адной бялізне”. Мужчын вялі толькі ў сарочках і кальсонах, ішлі яны, апусціўшы галовы. А следам на чорным матацыкле ехаў немец. З той пары мы ўжо ведалі, што немцы тут…
Калі мы, дзеці, чулі, што ідуць немцы, беглі хавацца на печ, накрываліся рознымі радзюжкамі з галовамі. Немцы заходзілі ў хату і казалі бацьку часцей па-польску: “Пан, давай млеко, яйкі!” Бацька стараўся тлумачыць: “Няма, дык вы ж учора ўсё забралі”, але прыходзілася аддаваць апошняе.
Немцы стаялі недалёка ад нашай хаты, а яна была трохі наводшыбе ад вёскі, каля горкі. Вырубалі ўвесь наш сад, бо ў печы сабе варылі. Пазабіралі ў нас і парасят, і куры, і чыгуны вялікія, у якіх яны сабе яду варылі.
Помню, як каля нашага гумна немцы разгрузілі супрацьтанкавыя міны, можа з воз іх было. Выглядалі яны, як дзве талеркі, складзеныя донцамі на верх. Я падышла да гэтай кучы, узяла адну міну на калені і сяджу, адкручваю донца. Немец як убачыў гэта, падбег да мяне, даў мне па азадку, а потым пабег да бацькі, стаў крычаць, махаць рукамі. Цяпер я разумею, што, каб я адкруціла тую “штучку”, то было б і вёсцы, і немцам, і нам усім. Выбухам разнесла б усё ад той горбы навокал. А тады што, дзіця…
У нашай вёсцы жыла адна сям’я яўрэяў, прозвішча ўжо іх не памятаю, там было два сыны, Сяргей і Барыс, і маці. Дык вось, нехта данёс немцам, што яны яўрэі. І немцы паехалі туды. А я, з цікавасці, хаваючыся, пабегла следам за імі, сачыла, што будзе. Да самай хаты іх па лапухах дапаўзла. Сяргей уцёк, а Барыса немцы схапілі і білі. Яны ўзялі сасновую палку з сукамі ды білі так, што ў Барыса нават вока вывалілася і вісіць, як бы на нітачцы. На той час я малая была, як кажуць, душа не балела, не разумела ўсяго, толькі дзівілася, чаму вока не падае, а цяпер, як успомню, дык здрыгануся ад жаху. Потым Барыса немцы кінулі ў матацыкл і павезлі міма нашай хаты на горачку, там яго і застрэлілі. Тады я ўзяла за руку малодшага на два гады брата і пабегла на тую горку, каб паглядзець на забітага. Там немец яшчэ адзін застаўся з аўчаркай, і яна на нас кінулася. Праўда, немец крыкнуў на сабаку, і яна спынілася, але нас напалохала, асабліва брата. Ён нават ноччу схопліваўся, крычаў, маці яшчэ казала, што я дзіця скалечыла….
Я немцаў добра помню, да гэтага часу іх гаворку помню, дзе толькі ні пачую нямецкую мову, па радыё ці тэлебачанні, адразу ўздрыгваю. Страшныя яны былі, хадзілі па вёсцы, забіралі ўсё, што можна.
Аднойчы мама кажа бацьку: “Іван, схадзі прынясі картошкі з ямы”. Бацька вярнуўся вельмі хутка, дзіўны нейкі, бачу, бярэ яду і бягом да ямы. Аказваецца там партызан хаваўся. У яму ўскочыў, а назад выбрацца не мог, бо драбіны не было. Бацька пакарміў яго, а ноччу, калі немцы са свайго логава некуды пайшлі, паставіў драбіну і выпусціў з ямы.
Старэйшых маіх сясцёр Антаніну і Соф’ю немцы хацелі вывезці ў Германію, але бацька іх хаваў. Сустракаліся і сярод немцаў добрыя людзі, адзін немец заўсёды папярэджваў бацьку, калі будуць прыязджаць па моладзь, каб забіраць у Германію. Тады бацька схавае дзяўчат, кажа, што дома няма і не ведае, куды пайшлі.
А яшчэ аднойчы немец папярэдзіў, што за вёскай поле замініравалі, казаў бацьку, каб не пускаў туды дзяцей. А карова наша пайшла і падарвалася…
Перад вызваленнем, калі ішлі баі, мы хаваліся ў Сямёнаўцы, у былой панскай сядзібе. Уся вёска там сядзела ў падвале, адзін каля аднаго, і не выходзілі некалькі дзён. Дзесьці побач была нямецкая засада, і немцы стралялі па людзях, калі хто вылезе. Потым нехта сказаў: “Генюшы гараць!”, людзі павылазілі, хацелі глянуць, што і як, пабеглі за горку, а потым ужо не маглі назад патрапіць. Адзін хлопчык, гадоў дванаццаці, хацеў да куста перабегчы, а не паспеў, загінуў ад кулі на маіх вачах.
А потым усё сціхла, і нікога ўжо не было: ні немцаў, ні савецкіх салдат.
Увесь час, пакуль ішла вайна, у нас кожную ноч быў дзяжурны па вёсцы, які сачыў, каб нічога не здарылася. І вось мы аднойчы прачнуліся ад стуку ў акно і крыку: “Прачынайцеся! Перамога!” Што мы рабілі! Уся вёска сабралася на вуліцы! Мы падкідалі ўверх усё, што трапляла пад рукі, абдымаліся, крычалі, смяяліся, плакалі. Вядома, радасць, але колькі не вярнулася людзей, загінула на вайне.
Адзін мужчына з нашай вёскі ўсю вайну прайшоў, ні разу не быў паранены, а вярнуўся дамоў, выгнаў карову за хату на балота і падарваўся на міне. І зноў крык, плач на ўсю вёску. Хто ведае, дзе яшчэ тыя міны засталіся, любы можа выйсці і падарвацца. Доўга яшчэ людзі перажывалі, баяліся.
Чырвонаармейцаў памятаю, калі яны ўжо вярталіся з захаду пасля Перамогі. Ехалі хто коньмі, хто на машынах. Стомленыя, але вясёлыя салдаты былі. Спыніліся ў нас, прасілі пакарміць. Я помню, як пайшла на гарод ім зялёнай цыбулі нарваць, яны мне за гэты пярсцёнак падарылі, тры дні стаялі яны ў нас.
Вядома, дзецьмі мы многага не разумелі і не перажывалі так, як дарослыя. Гэта цяпер я больш перажываю, як у той час было страшна, як мы галадалі, як выжывалі на лебядзе і шчаўе. Хапіла ўсяго! І я цяпер заўсёды абураюся, калі хто кажа, што мы кепска жывём. А ты пажыві ў вайну і паглядзі, як мы выжывалі, вось тады і зразумееш, што такое кепска. Вядома, час ідзе, хочацца лепшага, але забываць аб тым, што было ў нашай гісторыі, нельга. Трэба помніць і наказваць нашчадкам, каб яны не дапусцілі таго, што перажылі мы…
Ірына МІКЛАШ,
фота аўтара
