Георгій Міхайлавіч Скапец кожнае лета пакідае шумную Маскву і наведвае сваю ціхую родную вёску Бераставічаны. І хаця бацькоўская хата ўжо некалькі гадоў у яго адсутнасць пустуе, але яна прыцягвае нашага земляка як той магніт. Няма ўжо роднай матулі. А бацька не вярнуўся з вайны, загінуў, як і многія нашы землякі, ва Усходняй Прусіі. Юрка яго не памятае, бо год яго нараджэння і год смерці бацькі -1944 — супадаюць. Не памятае, але добра яго ведае. Партрэт Міхаіла Мікалаевіча разам з партрэтам матулі і цяпер знаходзіцца ў покуці побач з абразамі. Таму, калі сыну бывала цяжка, ён заўсёды “раіўся” з ім, з бацькам.
Не вабяць Георгія Міхайлавіча турэцкія пляжы і егіпецкія піраміды. Яго душа і сэрца кожны водпуск імкнуцца ў Бераставічаны. Пераступіўшы парог роднай хаты, ён нізка кланяецца бацьку і маці, гледзячы ў покуць. А праз якую гадзіну дастае салдацкі трохкутнік і які ўжо раз уважліва чытае пісьмо салдата Міхаіла Скапца да сваёй жонкі Марыі. А ў тым лісце страшэнная туга і жальба салдата па сыну, каханай Марусі, бацьках, таварышах і сябрах. Па праўдзе кажучы, гэты ліст Георгій Міхайлавіч ведае ўжо напамяць. Але перачытваючы яго ў кожны прыезд – а гэта ўжо стала шматгадовай звычкай – ён быццам бы чуе голас бацькі, размаўляе з ім і са сваёй матуляй.
“… Здравствуйте, дорогая жена Маруся и сынок Юрка. Шлю тебе, дорогая и никогда незабываемая жена, и тебе, дорогой сынок, пламенный горячий красноармейский привет. Дорогая Маруся, я послал тебе больше десяти писем, а ответа ещё не получил ни одного. Не доходят сюда ваши письма, но ты всё равно пиши. Пиши, как живётся, как здоровье твоё и родных. Как выглядит наш сынок Юрка, 
подрос или нет. Если надо что-нибудь пошить для Юрки, то перешей из моих рубашек. Даст Бог, вернусь, буду ходить в гимнастёрке, а потом всё наживём. Скоро уже будет зима, чтобы не простудилась, переделывай мою одежду, одевай мою ватовку и боты.
… Теперь я нахожусь в стрелковом полку в Литве, командиры очень хорошие. Здесь на полях очень хорошее жито, но так и осталось не сжатое из-за этой проклятой войны. Жито лучшее, чем у нас, в Берестовичанах, на Лисиных норах.
Недавно мы здесь встречались с литовцами и немного, как могли, разговаривали с ними. Люди такие как и мы, но только в разговоре один одного мы не очень понимали. Но относятся они к нам хорошо.
… До скорой встречи, дорогие и любимые мои. Дайте мне адреса моих друзей, которые тоже на фронте. Если будет время и буду жив, я им напишу…”
Прачытаўшы ліст, Георгій Міхайлавіч часта ўспамінае сваё басаногае і галоднае дзяцінства. Што і казаць, і хлеб не заўсёды быў на стале, бо і ў першыя пасляваенныя гады і ў 1950-ыя – калі ў калгасах на працадні ў канцы года давалі нікчэмныя грамы і капейкі – жыць было ой як нялёгка. Але дапамагала людская спагада суседзяў ды і ўсіх аднавяскоўцаў. Бывала, і бульбу дапамогуць пасадзіць і выбраць яе, і хлеба пазычаць фунты два ці нават і болей, а іншы раз і малака прынясуць да жытнёвай заціркі.
А той хлеб добра памятае Георгій. Выпякалі яго з жытняй мукі, якой заўсёды не хапала. Маці цёрла на тарку альбо цукровыя буракі, альбо бульбу і дабаўляла ў жытнёвую рошчыну. Першыя два дні пах хлеба казытаў нос, зімой ён быў смачны і з салёным агурком і квашанай капустай, а летам — з памідорам ці з кіслым малаком, у якое дабаўляліся шчыпяры маладой цыбулі. А праз дні два-тры тыя дабаўленыя буракі ці бульба рабілі хлеб надзвычай чэрствым і таго ранейшага смаку ў ім ужо не было. Таму і пазычалі яго суседзі ў рэдкіх выпадках.
А вось дзесьці ў класе пятым пачаставала Юрку лустай магазіннага хлеба аднакласніца. Яе звалі Ірына Фальковіч, мама яе працавала доктарам, і выпечаны ў мясцовай пякарні хлеб ім давалі па картачках. О, гэта была сапраўды райская асалода. З таго часу часцяком Ірына частавала яго такім хлебам, а іншы раз нават і цукеркамі – “падушачкамі”.
Захацелася і Юрку ў адказ пачаставаць дзяўчынку. Грошай на цукеркі не было, прасіць у маці пасаромеўся. І тады прыйшла яму “геніяльная” думка. Ён узяў з курынага гнязда чатыры яйкі, палажыў іх у кішэню саматканага пінжачка і бягом кінуўся да крамы, каб абмяняць іх на цукеркі. Але ці то занадта спяшаўся, ці віной таму была вялікая лужына, хлопец неяк няўдала пакаўзнуўся і ўпаў на той бок, дзе ў кішэні ляжалі яйкі. Сорам і роспач апанавалі хлапчука: прыдзецца і маме прызнацца ў сваім “штукарстве” з яйкамі ды і з падарункам атрымалася асечка.
Вечарам маці моўчкі выслухала сына, дастала дзесьці з-пад бэлькі чысценькі шматок тканіны, разгарнула яго і падала сыну тры рублі на тыя злашчасныя цукеркі.
Пінжачок я табе вымыю, сынок. Яйкі ж нам трэба спачатку ў “жонд” здаць, а потым на чаравікі ды і на кніжкі новыя табе крыху грошай назбіраць … А потым ужо абавязкова будзем і цукеркі купляць.
Слова “жонд” запала хлапчуку ў розум з дзяцінства як штосьці грознае, ненажэрнае. У “жонд” патрэбна было і малако здаваць (больш за 900 літраў), якога і так вельмі мала давала іхняя кароўка, і яйкі, і мяса (амаль палавіну заколатага перад калядамі падсвінка), і воўну і г.д.
А яшчэ памятае, як яны, падлеткі, чакалі вясну. Па-першае, можна было замяніць цяжкі зімовы абутак з тоўстай драўлянай падэшвай, на якую некаторыя вяскоўцы нацягвалі кірзавыя халявы, на лёгкія чаравікі. Памятаецца таксама, як ён смачна сёрбаў вітамінны суп з маладых лісточкаў крапівы, які замяняў надаеўшы за зіму “лебядзіны пух” – так называлі ў той час у Бераставічанах суп з высушанай лебяды.
Што і казаць, цяжкімі гадамі былі 1950-ыя. Запомнілася падлетку як аднойчы прыехалі ў вёску незнаёмыя дзядзькі, якіх вяскоўцы называлі “агентамі”. На іхняй фурманцы стаяла вялікая клетка, у якую яны, як аказалася, запіхвалі курэй. Фурманка спынялася каля хат, чые гаспадары мелі “нядоімку” па мясу. Гэта значыць — не змаглі сваечасова разлічыцца з “жондам” па абавязацельствах. Сярод “нядоімшчыкаў” была і Марыя Скапец, але “агенты” злітаваліся над ёю,таму што яе муж загінуў на фронце. У суседніх жа дварах курынага ляманту было шмат.
На летніх канікулах школьнікі, як правіла, пасвілі дамашнюю жывёлу, а ўжо пасля шостага класа хадзіў Юрак, як і многія яго аднакашнікі -“бязбацькавічы”, за коньмі: бо многія мужчыны з Бераставічан не вярнуліся з фронту. Таму рана спазнаў салдацкі сын сялянскую працу: даводзілася на калгасным полі і баранаваць, і палоць, і нават араць. Запомнілася, як пасля сёмага класа летам прыйшлося сена звозіць у стагі. Першую і другую фурманку Юрка сяк-так асіліў, а вось пасля трэцяй на руках з’явіліся крывавыя мазалі. Яго сусед, былы франтавік, здаецца звалі яго дзядзька Міхась, убачыў пакутлівы твар Юркі і кроў на далоні ад лопнуўшага мазаля, узяў вілы і, перакінуўшы сена з воза на стог, паляпаў па хлапечаму плячу:
– Рана Юрок, табе яшчэ такую работу рабіць. Быў бы бацька, напэўна, не пусціў бы … А цяпер гані фурманку на калгасны двор і стаў каня ў стойла. І запомні свой першы працоўны мазоль. Хлеб сялянам дастаецца ой як нялёгка. А заўтра пабудзь дома.
Хлопец і сёння ўдзячны таму дзядзьку Міхасю за падтрымку, за спагаду і навуку. Нягледзячы на тое, што далоні назаўтра яшчэ балелі, ён, не сказаўшы нічога маці, зноў выйшаў на ўборку сена. Так выхоўваўся яго мужчынскі характар. І хаця на зароблены працадзень у канцы года давалі толькі па 300-400 грамаў збожжа і па 20-30 капеек (яшчэ да хрушчоўскай грашовай рэформы 1961 года, калі булка хлеба каштавала 1 руб.60 кап.), але ўсё ж такі гэта была значная падмога сямейнаму бюджэту.
Успамінаецца Георгію Міхайлавічу і яшчэ адзін эпізод выпрабавання яго характару. Зімой, у канцы 50-х гадоў, у ваколіцах Бераставічан, недалёка ад фермы, валачылася воўчая зграя. І вось пасля школьнага навагодняга вечара Юры давялося з групай дзяўчынак вяртацца дамоў. Ноч была марозная і цёмная. Не даходзячы да вёскі метраў пяцьсот, яны ўбачылі, як каля дарогі засвяціліся зялёныя агеньчыкі. Сумненняў не было – гэта былі ваўкі. Халодныя мурашкі прабеглі па спіне, а ўздыбленыя раптам валасы, напэўна, паднялі і зімовую шапку. Хлопец чуў, што ваўкі нават нападалі на хутаранскія хлявы, а вось каб на людзей – не было чуваць. І, канешне, смеласці дабавіла прысутнасць перапалоханых аднакашніц. А яшчэ Юра чуў ад старэйшых, што ваўкам нельга паказваць спіну, гэта значыць уцякаць, бо яны могуць кінуцца ўдагонку. Запаліўшы кішэнны ліхтарык, яны цеснай купкай і громка галёкаючы (і ад страху, і для смеласці) рушылі наперад. Крыху памаячыўшы, агеньчыкі зніклі. А ў школьнікаў, збялеўшых і дрыжачых, зуб на зуб не пападаў.
Мы даўно знаёмы з палкоўнікам, заслужаным дзеячам навукі Расійскай Федэрацыі, акадэмікам і прафесарам Георгіем Міхайлавічам Скапцом. У 1996-98 гадах, калі ў раёне вялася работа па збору матэрыялаў і падрыхтоўцы рукапісу кнігі “Памяць”, я сустракаўся з Марыяй Аляксандраўнай, яго мамай. Яна тады перадала некалькі лістоў з фронта мужа Міхаіла Мікалаевіча Скапца. Частка з іх апублікавана ў кнізе “Памяць” і знаходзіцца ў нашым музеі, некаторыя вернуты сыну. Ён бываў у свой час у раённай бібліятэцы, дзе ў галерэі знакамітых людзей быў і яго партрэт (цяпер знаходзіцца ў музеі), ладзілася з ім цікавая сустрэча з работнікамі і чытачамі. А гэтым летам мы разам былі на сустрэчы з бераставічанцамі ў мясцовым клубе. Потым была доўгая размова ў бацькоўскай хаце.
Георгій Міхайлавіч больш за паўвека жыве за межамі Беларусі, таму гутарку ён вёў на рускай мове:
«Учёба в школе, многие учителя и одноклассники остались навсегда в моей памяти. Например, Александра Фроловна Гахович, Евгений Петрович Мацепура да и многие другие. Александра Фроловна преподавала иностранный язык, но в тоже время вела литературно-драматический кружок. Она знала много стихов Пушкина, Лермонтова и советских поэтов наизусть, часто их рассказывала. Евгений Петрович принимал участие в Великой Отечественной войне, у него было много наград. Его уроки о современной истории, его воспоминания мы слушали, как говорится, открыв рты.
Среди одноклассников мы были наиболее дружны с Романом Плоцким, Ириной Фалькович, Лилей Малиновской, Романом Сайко, Валентином Серединским. С некоторыми из них я и теперь встречаюсь.
Ещё во время учёбы в школе я мечтал быть моряком. Этому способствовало знакомство с Балтийским морем в Калининграде, где я неоднократно бывал у своих родственников. Уже с 9-го класса ходил в матросском бушлате и очень гордился этим. В 1960 году поехал я поступать в Калининградский институт рыбного хозяйства, но получилась осечка – я не имел паспорта. Сельским жителям его выдавали при определённых условиях. Работал некоторое время на Калининградском рыбоконсервном заводе, потом в Гродно на авторемонтном заводе слесарем 5-го разряда. Помнится, мы втроем работали на разборке автодвигателей. Ребята здоровые, спортивные, с нами был и мастер спорта по боксу Саша Растегаев. Работали с полной отдачей, чтобы и заработать по возможности больше: хотелось и приодеться, да и каждый из нас мечтал об учёбе. Норму выработки выполняли на 140-160 процентов. Так нам через полгода и норму выработки подняли еще на 40 процентов. Конечно, обидно было.
В 1962 году проходил комиссию в военкомате, хотел поступать в авиационное летное училище. После полёта в апреле 1961 года Юрия Гагарина в космос, многим хотелось стать лётчиками… Так вот на этой комиссии покрутили меня на стуле, и когда я, пошатываясь, еле поднялся с него, объявили решение: в летное негоден, можем направить в Даугавпилс, в высшее авиационно-техническое. Я согласился. Всё-таки ближе к самолётам.
После окончания училища начинал службу лейтенантом. Служил в частях ПВО в Орловской, Тамбовской, Тульской областях, в Забайкалье. Части ПВО, как правило, размещались в лесах, так что бывало всякое. В лесах Забайкалья в походе за грибами, даже с медведем встретились. Словом, повидал всякое.
В 1967 году поступил в академию имени Жуковского, на факультет «Самолето- и ракетостроение». После её окончания работал в закрытом (то есть засекреченном) военно-техническом институте такого же профиля. После окончания адъюнктуры (т.е. аспирантуры) в 1978 году защитил кандидатскую, а через 12 лет – докторскую диссертацию.
В 1991 году стал членом Международной академии информатизации, в 1992 – профессором. В 1998 году Указом Президента России Бориса Ельцина присвоено почетное звание «Заслуженный деятель науки Российской Федерации». В 2015 году избран действительным членом Академии военных наук. Опубликовал около 200 научных статей и подготовил монографию на закрытую тему. Имею государственные награды СССР и РФ.
Приходилось встречаться с многими известными людьми, в том числе и с космонавтами. Сложились дружеские отношения с Николаевым. Встречались и за столом, и на грибных полянах, и на рыбалке, и в русской бане.
Женат, есть сын и дочь. Несмотря на пенсионный возраст, продолжаю работать. Военспецы на пенсию не уходят. А чем старше возраст – тем больше ностальгия по родным местам. Так что каждое лето можем встречаться в Берестовичанах…»
Заканчвалі мы гутарку ў двары бацькоўскай хаты. Недалёка над буслянкай кружыліся буслы. Кажуць, што яны кожны год вяртаюцца ў сваё гняздо, як і людзі – у бацькоўскі дом.
Мікалай Пацэнка
Фота Святланы Ганчаровай і з партрэта Мікалая Жлабовіча
Четверг, 19.12.2024
