Ніне Іванаўне Малыгінай у тым далёкім ваенным 43-м было шаснаццаць. Сям’я яе—бацька, маці і малодшая сястрычка Зося—жыла ў вёсцы Хомантаўцы. Калі ўсталёўвалася мяжа з Польшчай, частка мясцовых жыхароў апынулася ў Беларусі, частка—у суседняй краіне. Сям’я Ніны Іванаўны пераехала ў цяперашні Пагранічны. Але ўсё гэта было пасля вайны, у 1948-м. А пара ваеннага ліхалецця прайшла для дзяўчыны ў Хомантаўцах. Адтуль яе забралі на прымусовыя работы ў Германію. Сёння на святочнай кофце Ніны Іванаўны—памятны знак “Узник нацизма”. Яна памятае тыя дні ў няволі да драбніц. І вось што расказвае.
“Наш вагон таксама сышоў з рэйкаў”
…Стаяў цёплы сакавік 43-га. Ва ўсякім разе, снегу не было. Раніца. Да нас прыбегла суседка: “Немцы вёску акружылі! Будуць, мусіць, забіраць у Германію!”
Камендатура нямецкая была недалёка, у Галынцы. І мы прывыклі, што вораг наязджае ў вёску часта. Але на гэты раз усе зразумелі: не к дабру прыезд. Нехта кінуўся за ваколіцу—там застракаталі кулямёты. А па вёсцы ўжо ехаў солтыс з пустой падводай… Немцы зайшлі да нас.
—Божа ж мой—мітусілася, плачучы, па хаце матуля, збіраючы мяне ў тую Нямеччыну,—няма нічога цёплага, каб апрануць цябе.
Татава сястра прыбегла з чаравікамі, маміна—з хусткай-акрыванкай.
Забіралі тады многіх хлопцаў і дзяўчат. І нават сем’і. Забралі цётку Маню Каравайчык з дачкой Лідай і сынам Віцем. Іх татку, які пры панскай Польшчы палітыкаваў, немцы, па падказцы старасты, расстралялі. І цяпер ніхто іншы, як ён, зноў указаў на гэтую сям’ю. Ліда была маёй сяброўкай, мы вучыліся ў адным класе.
—Ты трымайся цёткі Мані, нідзе не адставай ад яе,—прасіла мяне маці.
Усіх адвезлі ў Вялікую Бераставіцу, а назаўтра — на рампу чыгуначнай станцыі. Там да самага вечара і сядзелі. І сёння помню, як страшна было, як тужліва, слёзы самі каціліся з вачэй. Увесь дзень фашысты звозілі моладзь з вёсак раёна. Назбіралі цэлы састаў, саломы ў вагоны-цялятнікі паслалі—і нас усіх пагрузілі.
Сцямнела. І цягнік памалу крануўся з месца. А недалёка ад вакзала—лясок. Яшчэ не набраўшы хуткасці, даехалі да яго, і тут вагон наш раптам як тузане! Потым ён спыніўся і пачаў завальвацца на бок. Крык падняўся, лямант, ніхто не ведае, што здарылася. Хлопцы кажуць: “Крушэнне! Цягнік сышоў з рэйкаў”. Наша акно аказалася ўверсе, праз яго і пачалі мы вылазіць.
Глядзім: і праўда, паравоз і некалькі пярэдніх вагонаў сыйшлі з рэйкаў. Ужо потым пайшлі чуткі, што гэта партызаны прымусілі стрэлачніка перавесці стрэлкі. Хто вылез—давай уцякаць у лес. Пачалася страляніна: фашысты хутка зарыентаваліся і стаялі ўжо на ўскрайку лесу з аўтаматамі. Некалькім сем’ям удалося ўцячы, але назаўтра іх прывезлі зноў.
У Нямеччыне
Гродна. Беласток. Потым—гарадок ва Усходняй Прусіі (цяперашні Гусеў Калінінградскай вобласці). Нас пастроілі на пляцы.
Прыехалі гаспадары выбіраць сабе парабкаў. Да мяне падышла старая фрау, хацела забраць. А я ў слёзы: не, не пайду!—матаю галавою, сама ж ушчаперылася намёртва ў цётку Маню. Гэткі страх мяне ахапіў! Старая пастаяла, махнула рукою і пайшла далей. А зноў, бачым, маладая немка з кіёчкам у руках адлічвае пятнаццаць чалавек—я з цёткай і яе дзяцьмі ў той падлік таксама трапіла—і забірае нас у свой маёнтак. Паселі ўсе ў даўжэзны воз, паехалі.
Не адзін, а цэлых два маёнткі былі ў нашага баўэра. І парабкаў многа: толькі ў нашым сорак чалавек. Многа палякаў—яшчэ ад 39-га года ваеннапалонныя, ды хлопцы з нашага краю — Ваўкавышчыны, іншых раёнаў. А яшчэ тры немцы, якіх па нейкай прычыне на фронт не ўзялі: адзін дык без вока быў, другі кавалём працаваў, а трэці—наглядчыкам над намі.
Паказалі чварак, перагароджаны на пакойчыкі. У нашым чатыры ложкі было, на іх спалі дзевяць чалавек.
Апранулі нас, дзяўчат, у аднолькавыя зялёныя сукенкі, хлопцаў—у такога ж колеру нагавіцы і курткі. Пакойчык свой мы пабялілі, нарабілі з паперы кветак і на сценах развесілі, каб хоць трохі жыллё аздобіць. Але чужына ёсць чужына, ды яшчэ ў няволі ў ворага. Ноччу, калі плачу, цётка Маня падыдзе, бывала, і супакойвае: “Ты ж не адна тут, дзетачка, і Ліда во мая, і Віця. Дасць Бог, вызваляць нас, пойдзем дахаты…” А я, здаецца, і пасярод ночы пабегла б да таткі і мамкі, да сястры Зосі.
Хлопец не вытрымаў—“даў здачы!”
Зямлі ў маёнтках многа было, а трактар — адзін. То хлопцы, лічы, усё коньмі і валамі рабілі: аралі, баранавалі, сеялі, касілі, убіралі… Надта многа буракоў немцы сеялі. Ох і ўелася ў косці іх праполка! Як пойдзем ранкам, то ў полі да заходу сонца. А не скончыў палоць сваю баразну—ноччу ідзі. Стомішся за дзень, спіну ломіць, але калі пачне сонца да зямлі каціцца, то ўсе так прыспешваюць, так стараюцца, каб хоць да канца прапалоць. Калі поле доўгае—і не ўправішся.
Аднойчы мы з дзяўчатамі рашылі: няхай застаюцца канцы, заўтра даполем. І пайшлі ў маёнтак. Павячэралі. Я зняла брудную сукенку, мыю. Дзяўчаты паснулі. А зноў, бачу, бяжыць надзіральнік: “Дзе гэтыя свінні лянівыя?—крычыць.—Марш у поле!”
Пайшлі мы. А цёмна ж ужо, што ўбачыш? Прасядзелі да ранняга досвітку і тады палолі. Прыйшлі ў чварак, паелі хлеба, папэцканага маргарынам, папілі чорнай кавы — і зноў на работу. Крыўдна да слёз, а што зробіш? А хлопец адзін, недзе з-пад Ваўкавыска ён быў, не падчыніўся надзіральніку, не пайшоў на ноч у поле.
— Мала табе, гад, што я цэлы дзень карачыўся, то ты мяне яшчэ і ноччу прымушаеш? — са злосцю крыкнуў немцу.
Той жа як размахнецца ды як ударыць хлопца кулаком у твар. Хлопец упаў. А калі ўстаў, то — не вытрымалі нервы — як урэжа ў вуха немцу! А Божачка—на віду ў многіх гэта было — здранцвелі мы: усё, застрэляць бедалагу…
Немец выклікаў паліцыянта. Той прыйшоў з гумаю. Усіх нас, парабкаў, пастроілі ў двары, каб глядзелі. Паліцыянт, ці як яго яшчэ называлі, вахмайстар, біў хлопца датуль, пакуль той не ўпаў. Яшчэ і ляжачага некалькі разоў ударыў. Потым небараку адправілі ў канцлагер. А вярнуўся адтуль — мы яго не пазналі: скура ды косці.
А тое, якая цяжкая рука ў фрау, я адчула на сабе. Увесь час мы хадзілі ў драўляных клумпах: цяплом насілі іх без заднікаў, накшталт шлёпанцаў, а ў зімовых да драўлянай падэшвы была прышыта тканіна, і яны ўжо нагадвалі чаравікі. І вось парваўся адзін мой чаравік, потым — другі. Як ні зашывала іх — пальцы зноў і зноў вылазілі. Колькі ні казала фрау, колькі ні прасіла, каб дала новыя — яна нават і не слухала. А на двары зіма, ногі мерзнуць. Адзін раз асмелілася: не пайду на работу, няхай што хочуць робяць! Узяла іголку з ніткай, села каля акна і спрабую рамантаваць свой абутак. Бачу, ідзе ў чварак з кіёчкам фрау.
— Чаму не на рабоце? —пытаецца.
— Клумпы парваліся, —паказваю. — Холадна ў ногі.
— Чаму мне не сказала?—злуецца.
— Я вам не раз гаварыла.
Фрау як размахнецца тым кіёчкам—ды мне па твары.
Я — у плач. Мяне, кажу, нават мама ў хаце ніколі не біла.
— Во, хай мама табе і купіць ды прышле клумпы, — кінула са злосцю і выйшла.
Выручыла мяне кухарка. Немка яна была, але з добраю душою. Убачыла, у чым хаджу — дала свае чаравікі.
А атрымаць аплявуху кожны мог часта—звыклая была справа. Дзіўлюся, як каля малацілкі мяне не злупцаваў надзірацель. Была наймалодшай, то снапы на стол падаваць ставіў. Развяжаш — і падасі, развяжаш — і падасі. А машына глынае і глынае тыя снапы — ні табе спыніцца, ні зяўнуць. І ўсе дзяўчаты ўжо без перадыху ледзьве жывыя. Просяць мяне: “Не развяжы каторы сноп, хоць адпачнем”. Я кідаю сноп з перавяслам, малацілка раве і спыняецца. Пакуль яе там глядзяць, мы без сіл падаем на салому.
Але неўзабаве надзіральнік разабраўся, што да чаго. Падступіў да мяне з крыкам, замахнуўся… Аднак штосьці стрымала яго. Мо, не хацеў з дзіцём ваяваць, а мо, часу пашкадаваў на мае слёзы.
Бульбу елі толькі
ў нядзельку
І цяжка было, і холадна, і голадна. Ніхто не глядзеў, ці ты мокры, ці ты халодны: ідзі на работу. Помню, снапы на вазы ўкладвала — то мо абцяжылася, а мо прастудзілася: скулы пайшлі па нагах, па руках, па грудзях. Хадзіла да доктара, аперыраваў.
Многае з той пары помніцца ўсё жыццё. А цяпер, у старасці, высвечваецца чамусьці асабліва ярка. Надта, помню, есці хацелася. Маладая была, а наробішся — з’еў бы, здаецца, вала. Не ведаю, як хлопцы трывалі — яны ж пры конях, на цяжкіх работах, кароў таксама даілі. Пасылкі з хаты, праўда, многія атрымоўвалі. Але што тая пасылка — з’еў і няма яе.
Немец карміў нас супам з пастэрнаку. Ох, і ўеўся ў косці той пастэрнак. І кава іхняя чорная, і маргарын. А ўвечары варылі суп малочны—разбоўтаюць аржаную муку, малаком крыху забеляць. Суп той прыкра-салодкі і з адных камячкоў: хлопцы яго “шратоўкай” называлі. Але вараць — у шэсць гадзін вечара, а мы ў прыцемках дахаты ідзем. І ежа тая ўжо кіслая.
Неяк увечары, помню, цярпенне лопнула: хлопцы кінулі ложкі ў міскі з кіслай “шратоўкай” і пайшлі з-за стала. Мы—за імі. А есці ж хочацца. Расхрабрыліся—накралі агуркоў на агародзе, бульбачкі падкапалі і варылі—у бараках печкі былі. Тут ляціць аднекуль цёткі Мані сын, 12-гадовы Віця:
— Хавайце ўсё, сам гаспадар прыехаў!
Схавалі, паспелі. Немец пахадзіў па маёнтку, зайшоў у барак да хлопцаў. Тыя і паскардзіліся яму, што галодныя. Загадаў, праўда, прынесці хлеба і чорнай кавы. І нам той яды дасталося, але каб даведаўся, чаго на загонах накралі — гумы не мінаваць…
Не паверыце, так ужо хацелася бульбачкі! Аж снілася яна. Але чамусьці мала яе было ў немца — ці то не расла добра, ці то не садзілі многа. Давалі толькі ў нядзельку ў абед. То ўжо так чакаеш той ня-дзелькі, так лупіш — аж слінкі цякуць, тую бульбачку ў мундзірах! Вярнуўшыся дахаты, я на першым часе і ранкам, і ў абед, і вечарам прасіла маму: “Звары, калі ласка, бульбы”.
Вызваленне
Студзень 45-га быў марозны. А нашы гаспадары буды спешна ставілі на вазы—уцякаць збіраліся. Ужо кананаду добра было чуваць, бомбы падалі. Суседні маёнтак гарэў. Фрау першай збегла. Нас немцы таксама хацелі прымусіць ехаць. Але тыя хлопцы-палякі і самі не паехалі, і нам не раілі. “Нас хутка вызваляць!” — казалі. Нават немцам, якія ў маёнтку працавалі, даводзілі: “Не ўцякайце, рускія вас не расстраляюць”.
Але ж і нацярпеліся мы, пакуль салдаты нашы прыйшлі. Гэта ж у самае пекла, пад агонь трапілі. А надзіральнік загадаў: “Сядзіце ціха, хутка вас забяруць, паедзеце ўслед за гаспадарамі”.
Мы ж увечары акно выдралі — і ўцякаць. Пабеглі ў поле. Там равы глыбокія—немцы меліярацыю рабілі. У тых равах, на лёдзе, цэлую ноч і прасядзелі. Холад стаяў страшны. А яшчэ ад страху дрыжалі — страляніна вакол, цераз голавы снарады ляцяць.
Развіднела. І куды нам падзецца? Пабеглі зноў у свой двор, у самы першы ад поля чварак. Але, бачым, нямецкія салдаты кулямёт на яго гарышча цягнуць. Хлопцы нашы спыніліся і камандуюць: “Уцякаем, бо будзе тут горача!” А вялізны дом баўэра ўжо дыміцца — трапіў снарад. Хто ў стайню пабег, а іншыя — ў падвал, і я з імі. Больш сутак тут сядзелі. А ў дальнім адсеку падвала, як потым мы ўбачылі, немцы хаваліся. Яны ж у акружэнне трапілі і не мелі дзе падзецца.
Раптам блізка пачулі крокі па снезе і рускую гамонку.
— Таварышы, мы парабкі, рускія! Ратуйце!—крычым.
— А немцы там ёсць?
— Тут яны, узброеныя.
…Калі нам дапамаглі выбрацца наверх, дом ужо дагарэў. А мы ўздыхнулі з палёгкай: усё, доўгачаканая воля!
***
З той пары мінула 66 гадоў. Ніна Іванаўна —шчаслівая маці, бабуля, прабабуля. А яшчэ прафесія ў яе была любімая, якой аддала 38 гадоў. Паштальёнам у Пагранічным працавала, тэлефаністкай, доўгі час — начальнікам мясцовага аддзялення паштовай сувязі. Заслужыла павагу, узнагароджана ордэнам “Знак Пашаны”. У калектыве раённага вузла сувязі памятаюць пра ваеннае мінулае жанчыны і кожны год віншуюць яе з Днём Перамогі.
Марыя Драпеза, фота аўтара
