Чалавечае жыццё вельмі імклівае. Дні, месяцы і нават гады пралятаюць так хутка, што нават не паспяваеш на іх азірнуцца. А так хочацца часам спыніць тыя імгненні, якія падарылі асаблівыя адчуванні і ўражанні, сустрэчы з неардынарнымі людзьмі ці незвычайнымі мясцінамі, каб захаваць іх як мага даўжэй у памяці. І вельмі добра, калі пад рукамі ёсць фотакамера, якая сапраўды дапамагае затрымаць гэтыя імгненні для сямейнага архіва і для гісторыі. А як цікава бывае потым адкрыць сямейны альбом і зазірнуць у яго таямніцы, якія хаваюць пажаўцелыя ад часу фотаздымкі! Там можна адшукаць сапраўдныя скарбы і незвычайныя гісторыі звычайных людзей, якія жывуць побач з намі. Менавіта гэта мы і будзем рабіць у нашым новым праекце “Гісторыі з сямейнага альбома”, які пачынаем на старонках раённай газеты.
Першым пазнаёміць нашых чытачоў са сваім сямейным альбомам згадзіўся жыхар Вялікай Бераставіцы Лявонцій Бусько. Лявонцій Паўлавіч на Бераставіччыне жыве ўжо больш за сорак гадоў, большую частку з іх узначальваў тэлемайстэрню, якая дзейнічала раней у Вялікай Бераставіцы, цяпер знаходзіцца на заслужаным адпачынку. І калі яго як дасведчанага спецыяліста па рамонту тэлевізараў ведае добрая колькасць бераставічан, дык тое, што ён яшчэ і марак-падводнік, я думаю, стане сапраўдным адкрыццём для многіх чытачоў нашай газеты. Менавіта аб гэтым этапе яго жыцця мы размаўляем сёння, гартаючы старонкі сямейнага альбома Лявонція Паўлавіча.
Вядома, аб тым, што калі-небудзь ён трапіць на падводную лодку, у маладыя гады юнак нават не думаў. Але з вадой сябраваў з дзяцінства, бо нарадзіўся, можна сказаць, на Нёмане. Яго родная вёска Лядкі, што ў Карэлічскім раёне, знаходзілася ў 2 кіламетрах ад Нёмана. І хоць бераг ракі з боку вёскі быў круты і глыбіня яе немалая, але гэта не спыняла дзетвару і моладзь, якія там пастаянна купаліся.
Пасля заканчэння школы Лявонцій Бусько паступаў у інстытут механізацыі сельскай гаспадаркі, але не хапіла трохі балаў, таму і пайшоў разам з сябрам вучыцца ў Гродна, у прафесійна-тэхнічнае вучылішча хімікаў, спецыялізаваўся па кантрольна-вымяральнай апаратуры. У 1969 годзе закончыў вучылішча з адзнакай і праз два месяцы атрымаў павестку ў ваенкамат.
Там Лявонція Паўлавіча разам з іншымі 30 хлопцамі адабралі ў марскія войскі і павезлі ў Ленінград на спецыяльную камісію.
— Цяжка сказаць, чаму менавіта мяне выбралі, — разважае Лявонцій Паўлавіч, — магчыма таму, што атэстат быў добры, здароўе дазваляла, музыкай захапляўся. Пакуль вучыўся ў Гродне, займаўся боксам, выступаў на спаборніцтвах у Ноўгарадзе, Ленінградзе, іншых гарадах. А камісія была вельмі сур’ёзная. Памятаю, пасадзілі мяне на спецыяльнае крэсла і доўга раскручвалі, а потым сказалі ўстаць і прайсці па зялёнай дарожцы метраў 20 даўжынёй і пастарацца не наступіць на чырвоную лінію збоку. А аб кожным наступе паступаў спецыяльны сігнал. Я прайшоў туды і назад, дык сігнал пікнуў толькі пару разоў, што афіцэр нават не паверыў, і прымусіў мяне яшчэ раз усё паўтарыць. Потым ён сказаў, што ў яго яшчэ не было такога выпадку, каб так роўна хто прайшоў. Я думаю, што мне дапамагло і тое, што я ў час вучобы ў вучылішчы яшчэ і бальнымі танцамі займаўся, шмат у вальсе кружыўся. А пасля другі афіцэр іграе на раялі “Боже, царя храни”, і пытае, што гэта за мелодыя. Потым гук трэба было адгадаць, высокі ці нізкі. Яшчэ нас пад напружанне ставілі, нейкім токам давалі па целе. Медыцынская камісія ўсе органы дакладна правярала, асабліва слых, пасля такога адбору трапіць у гідраакустыкі, а менавіта туды мяне і адабралі, можа з тысячы аднаму выпадала.
У Ленінградзе Лявонція Паўлавіча накіравалі ў Чырвоназнаменны вучэбны атрад падводнага плавання імя Кірава. Там на працягу 10 месяцаў ён рыхтаваўся стаць гідраакустыкам на падводнай лодцы.
— На працягу ўсіх гэтых месяцаў мы на занятках у навушніках слухалі шумы караблёў з пласцінак і вучыліся іх адрозніваць, — успамінае мой субяседнік. – А іх варыянтаў было больш за 50, трэба было вызначыць, што гэта: катэр, тарпедная лодка, атамная лодка, тральшчык ці яшчэ што, квадрат іх размяшчэння, курс. Ну і, вядома, адпрацоўвалі выхад у тарпедны апарат, бо калі лодка тоне, выйсці з яе можна толькі праз яго ці баракамеру ў цэнтральным адсеку. А тарпедны апарат – гэта труба даўжынёй 11 метраў, адкуль стралялі тарпедамі. Дык вось туды залазілі па чатыры чалавекі, у вадалазных касцюмах. Адной рукой бярэшся за спецыяльнае кальцо, калі ўсё нармальна — адзін удар нагой, потым наступны так перадае, і далей. Затым уключаюцца вадалазныя касцюмы, выроўніваецца ціск унутры тарпеднага апарата з ціскам вады звонку, тады толькі адкрываецца люк тарпеднага апарата, і мы спускаемся на глыбіню.
Часта нас накіроўвалі ў трэніровачны аварыйны адсек, там пад ціскам з розных месцаў б’е вада, трэба хутка ліквідаваць аварыю, выходзіш з гэтага адсеку ўвесь мокры.
Пасля 10 месяцаў вучобы ў Ленінградзе Лявонцій Паўлавіч прыбыў у Відзяева — ваенна-марскую базу ў Мурманскай вобласці. Менавіта там і праходзілі яго гады службы гідраакустыкам на дызельнай падводнай лодцы.
— Наша лодка была даўжынёй 86 метраў, вышынёй — як чатырохпавярховы дом, — расказвае Лявонцій Паўлавіч, — але калі ў моры хваля ідзе, лодку кідала, як пушынку. Рабочая глыбіня яе – 180 — 250 метраў, а пры аварыйнай сітуацыі магла апусціцца і да 500 метраў. Лодка наша была паўаўтамат, механізмаў ручных было мала, большасць — электроніка, таму і абслугоўвалі яе ў асноўным афіцэры. Экіпаж налічваў 56 чалавек. Нас, гідраакустыкаў, было трое: афіцэр, старшына і я, матрос. Мой баявы пост быў у цэнтральным адсеку лодкі, побач сядзеў камандзір. Акон у падводнай лодцы не было наогул, толькі перыскоп, які падымалі над вадой на глыбіні 9 метраў. Таму гідраакустыкі былі вушамі і вачамі падводнай лодкі. На нас ляжала вельмі вялікая адказнасць. Я слухаю шумы, вызначаю аб’ект, выходжу з рубкі, садзяць другога, ён слухае і дае сваё заключэнне, потым наступны сядае, і заключэнне кожнага з нас павінна супадаць. Вызначалі карабель ці лодка, іх курс, у суткі два-тры надводныя ці падводныя аб’екты абавязкова засякалі. Наша падводная лодка была адзінай у брыгадзе, якая была пакрыта гумай таўшчынёй у 12 см, фактычна яе не магчыма было засекчы, бо гума паглынала ўсе шумы.
А яшчэ цікава было і касякі рыб вызначаць, яны ж па-свойму крычаць. Гэта толькі кажуць, што “маўчыць, як рыба”, а на самай справе рыбы розныя гукі выдаюць. Таму гідраакустыкі былі вельмі запатрабаванымі на грамадзянскіх караблях, якія лавілі рыбу, бо маглі вызначыць любую рыбу і напрамак, у якім касякі ішлі, толькі сеткі закідвай.
За час службы я тройчы быў у дальніх паходах, якія цягнуліся па тры месяцы. Мы плавалі каля берагоў Англіі, Германіі і Францыі ў нейтральных водах. Засякалі, куды і якія караблі ішлі. Радыст з падводнай лодкі перадаваў сігнал, і яго прымалі ў Мурманску, Ленінградзе і Севастопалі адначасова. Пад Арктыку мы таксама хадзілі, каля Мядзведжых астравоў былі. Калі адыходзілі ў дальні паход, загадзя пісалі пісьмы, заносілі іх на пошту і кожнае пісьмо было падпісана, калі яго адправіць. Так нашы родныя пастаянна атрымлівалі ад нас вестачкі. А калі мы вярталіся з паходу, нас таксама чакала пачка пісем. Памятаю, калі першы раз выйшлі ў мора, быў не шторм, а штыль, лодку раскачвала моцна, і палову экіпажа так ірвала, што не паспявалі вядро падносіць. Марская хвароба ва ўсіх была, праз пару месяцаў трохі лягчэй стала. У 7-м адсеку былі кварцавыя лямпы, мы там па 5-7 хвілін кварцаваліся, але з дальніх паходаў прыходзілі вельмі слабымі, хоць і кармілі нас чатыры разы (на беразе — тры), кожны дзень выдавалі невялікую шакаладку, воблу і 100 г сухога чырвонага віна, але вітамінаў усё роўна не хапала.
Ад таго часу засталася марская звычка бегаць па лесвіцы, я да 60-і год заўсёды подбегам на свой чацвёрты паверх узбіраўся. І цяпер дома сяджу і чую, хто з суседзяў ідзе па лесвіцы, па гуку машыны суседскія вызначаю.
— А ты ведаеш, на чым гатуецца хлеб, што не псуецца па году і больш? А то ў каго не спытаю, ніхто не ведае, — цяпер ужо Лявонцій Паўлавіч задае мне пытанне. Атрымаўшы і мой адмоўны адказ, ён тлумачыць:
— Мы калі адыходзілі ў паход на тры месяцы, бралі запас хлеба. Ён быў у вакуумных цэлафанавых пакетах і прыгатаваны не на вадзе, а на спірце. Калі пакет ускрывалі, буханку разразалі напалову і выпарвалі хлеб ад спірту на скавародках, потым ён быў як свежы. А яшчэ цыбуля ў нас карысталася вялікім попытам, бо вітамінаў не хапала, таму як загружалі яе, дык кожны стараўся сабе больш прыхапіць у рубку.
Лявонцій Паўлавіч раскладвае фотаздымкі і расказвае мне, дзе яны зроблены:
— Вось мая падводная лодка, першая з чатырох, а гэта “шчука”, падводная лодка старога ўзору, дзе мы трэніраваліся. Вось люк, праз які мы залазілі ў падводную лодку. Гэта пірс – спецыяльны прычал для падводных лодак. На яго пад’язджаюць машыны, з якіх ідзе загрузка ўсяго неабходнага для дальняга паходу. Вось мая казарма, трохпавярховы будынак ззаду за маракамі. А бачыш, якія там кусты былі, 2 – 3 метры. Вось наш камандзір, капітан другога рангу, вось старшына, афіцэры.
А тут я верхнім вахценным стаю, у кажуху, з аўтаматам, побач другая падводная лодка.
Вось мы ў басейне у Севераморску, там мы адпачывалі пасля дальняга паходу. А тут бачыш, з якімі вусамі Паўлавіч? Пасля дальняга паходу я заўсёды прыходзіў з вусамі, а потым збрываў іх.
Не шкадую, што быў падводнікам, што трапіў у гэтыя войскі. Мне вельмі падабаліся нашы афіцэры, яны многаму нас навучылі, культуры паводзін, этыцы. Службу аддаў Радзіме, і цяпер пайшоў бы, праўда, у тарпедны апарат мяне хіба што ўжо не загналі б…
Мне мора і цяпер сніцца, і напэўна, да канца жыцця ўжо будзе сніцца. Я ўжо потым, калі ездзіў ва Украіну, быў здзіўлены, што мора блакітнае, а ў нас яно заўсёды было цёмным, бо мы ўсплывалі толькі ноччу, і мора ў гэты час заўсёды чорнае было.
Тры гады і паўтара месяца адслужыў я падводнікам, запрашалі мяне застацца на звыштэрміновую службу, яшчэ ў вучэбным атрадзе прапаноўвалі паступаць у ваенны тэхнікум, клікалі і на грамадзянскі флот, ім такія спецыялісты патрэбныя былі, але я адмовіўся. Ды я пра інстытут думаў, пра родныя мясціны, тым больш, што мяне ўжо там будучая жонка чакала. Так і развітаўся з морам, але ў думках і ўспамінах яно і сёння са мною…
Ірына МІКЛАШ, фота аўтара
і з архіва Лявонція Бусько
P.S. Паважаныя чытачы! Калі ў вас таксама ёсць цікавыя фотаздымкі, тэлефануйце (2-10-65), і мы ахвотна пагартаем разам вашы сямейныя альбомы.
