«Мой родны кут, як ты мне мілы!” — гэтыя неўміручыя словы беларускага класіка лейтматывам праходзяць праз аповед сённяшняй гераіні “Ракурса”. Яна звычайная вясковая жанчына, якой давялося жыць у надзвычай няпросты гістарычны час. Мацаваць душэўныя сілы і вучыцца жыццёвай мудрасці ёй дапамагалі не толькі дарагія блізкія людзі, але і яе бясконцая любоў да роднага, дарагога сэрцу краю. Ніне Рыгораўне Карач з аграгарадка Пагранічны ўжо 91 год. І чалавек яна вельмі нераўнадушны: няма для жанчыны месца прыгажэйшага і даражэйшага за той куточак, дзе нарадзілася і вырасла. Ёй неабыякава ўсё, што сёння адбываецца тут, а яшчэ жанчыне вельмі хочацца, каб шанавалася і захоўвалася ўся мясцовая гістарычная спадчына, якая гэтага варта. Яна многае ведае, мае добрую памяць, а ў альбоме – фотаздымкі нават трыццатых гадоў, ёсць старыя дакументы…
А гутарым мы з Нінай Рыгораўнай менавіта ў гэтыя майскія дні невыпадкова. Нядаўна краіна адсвяткавала 71-ю гадавіну Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне, неўзабаве ж, 22 чэрвеня, будзе адзначацца Дзень памяці і смутку. Як і ў кожнага, хто перажыў фашысцкую акупацыю, ў маёй гераіні таксама ўласнае ўспрыманне таго ваеннага ліхалецця, і ўласныя жыццёвыя абставіны, якія пакінулі свой адбітак на яе лёсе. Чытайце яе аповед.
Школа
Маё дзявочае прозвішча Лукашэвіч. Нарадзілася я ў снежні 1925 года на хутары пад назвай Клепачы – гэта ў паўкіламетры ад вёскі Дзявяткі. Там і жыла з бацькамі, братам і сястрой. За польскім часам хадзіла ў польскую школу. Вядома, цяжка тады жылося, але дзяцінства ёсць дзяцінства, і ўспаміны пра школьную пару і сёння саграюць маё сэрца незвычайным цяплом. У нашай школе вучылася многа дзяцей з навакольных вёсак – нават з Цецяроўкі хадзілі, з Кватараў. Бо школа была адзінай ў мясцовай акрузе. Ведалі мы, што ў Свіслачы ёсць гімназія, а пра школы паблізу дык і не чулі. Будынак драўляны, прасторны, пабудаваны на вякі. Падумайце: мне ўжо дзевяноста гадоў, а то ж яшчэ мой татка, як расказваў сам, вучыўся ў гэтай школе. А калі мне стала вядома, што яна была адной з 
самых першых на Гродзеншчыне і пабудавана аж у 1860 годзе, то мяркую, што вучыліся ў ёй і мае прадзеды. Хіба будынак не мае сапраўднай гістарычнай вартасці?
Аднак, на жаль, чамусьці не памятаем мы пра гэта… Вось нядаўна надарылася мне праязджаць праз Грыцавічы, міма сваёй былой школы. Папрасіла, каб прыпыніліся каля яе. Глянула – і, ведаеце, стала вельмі крыўдна, што будынак цяпер непатрэбны, закінуты. Ніхто і нідзе пра яго не ўпамінае, а мог бы, па-мойму, і людзям яшчэ паслужыць …
Бамбёжка
Калі прыйшлі немцы, мне было пятнаццаць гадоў. Усё бачыла і ўсё памятаю ад першага дзянёчка да апошняга. Перад вайною, калі ў 1939 годзе прыйшло вызваленне з Усходу, я зноў вучылася ў школе. Польскіх класаў скончыла шэсць, але па савецкай праграме і на роднай мове зноў вучылася ў пятым і шостым класах. Сакратаром школьнай камсамольскай арганізацыі была, так што не думайце (Ніна Рыгораўна жартаўліва смяецца) – актывістка я яшчэ са школы, у Свіслач на камсамольскія сходы і пленумы часта хадзіла. Жыццё абяцала быць вельмі цікавым і вірлівым. А тут – вайна… Радыё тады ні ў кога не было, і нас, вучняў-камсамольцаў, выклікалі ў школу і паслалі апавясціць усіх у вёсках і на хутарах, што – вайна! Мы з сяброўкай пабеглі на хутары каля чыгункі. На адзін зайшлі, на другі. Многія жыхары ўжо здагадваліся і шапталі адзін аднаму: вайна… Бо ранкам бачылі, як пасажырскі цягнік ішоў на Ваўкавыск з выбітымі вокнамі – відаць, недзе трапіў пад бамбёжку.
…Мы бяжым да чарговага хутара. І сёння помню тое месца – каб магла добра хадзіць, то і цяпер яго паказала б. І тут як заравуць раптам у небе самалёты! І ляцяць, бачым, яны так нізка, што ад страху падаем на зямлю.. Я налічыла іх трынаццаць – развярнуліся над намі і паляцелі ў бок Кватарскага аэрадрома. Адтуль пачуліся такія моцныя выбухі, што аж задрыжэла зямля. А самалёты ляцяць зноў і зноў, разварочваюцца – і на аэрадром. Хацелася некуды зашыцца, але – куды? Хоць бы які кусцік быў паблізу…
Так я твар у твар сустрэлася з вайной.
Бегчы дахаты трэба было цераз гару. Узабраліся на яе – і баімся падняць галаву, гэтак усё раўлі і раўлі тыя самалёты, і страшна бухала то там, то там. Кажу сяброўцы:
– Каля чыгункі можам якраз трапіць пад бомбу.
Ляцелі што было моцы, і я толькі на сваім падворку зразумела: ў небе стала вельмі ціха. Бацькі тым часам вынеслі з хаты ўсё, што маглі. Ды і што было выносіць? Ложкі і тапчаны з саламянымі сяннікамі, лавы ды стол. Ні ў гэты дзень, ні назаўтра ў людзей не гарнуліся рукі ні да якой работы – усіх скаваў страх: што ж гэта будзе, як жыць далей? Я пайшла да сяброўкі, якая жыла каля самай нашай школы. Мы з ёю гутарылі, чыталі. А ў полудзень зноў наляцелі самалёты. І пачалося штосьці зусім неверагоднае і страшнае: узрываюцца бомбы, свішчуць кулі. Зашыўшыся пад кусцік, мы дрыжалі ад страху. Помню, з галавой укрыліся нейкім балаханом, быццам ён мог нас уратаваць. Чуем: нарэшце ўсё сціхла. Вылезлі з таго ўкрыцця мокрыя ад страху, бы тыя шчупакі, і пабеглі хавацца ў пограб.
Цягнік
…І вось іду я дахаты – а наш хутар быў каля чыгункі – і, Божухна! – што ж гэта вакол дзеецца?! Нешта настолькі жудаснае, што мне ўсё гэта нават цяжка ўсвядоміць. Насупраць Дзевяткаў стаіць разбомблены пасажырскі цягнік. Вагоны яго гараць, а людзі навокал бегаюць, крычаць, стогнуць, плачуць… Пасажыры – ў асноўным жанчыны і дзеці – ехалі і ў вагонах, і на адкрытых платформах. А зверху іх бамбілі, стралялі з кулямётаў…
Два апошнія вагоны былі, як аказалася, са снарадамі. Стаялі яны якраз насупраць нашага хутара. Дзякаваць Богу, што агонь не дабраўся да іх – не ўцалеў бы і наш, і суседнія хутары. Наступны цягнік ішоў з правіянтам, а за ім – санітарны – у тыя першыя дні вайны цягнікі рухаліся ці не праз кожныя пятнаццаць хвілін. Але цяпер іх руху перашкаджаў разбомблены цягнік.
… У яго дагараючых чорных вагонах заставалася многа абгарэўшых трупаў… Мая старэйшая сястра ўжо добрым прыцемкам бегла з вёскі ўздоўж чыгункі. І пераступіўшы парог, не магла ад страху нават вымавіць слова. Потым прашаптала:
– Я спатыкнулася аб нежывога чалавека, і яшчэ здалося, што з поля даносяцца людскія стогны…
У разбомбленым цягніку ехалі на ўсход сем’і пагранічнікаў, а таксама і ваеннаслужачыя. Мяжа, казалі мае бацькі, была ў Чырвоным
Боры, што ў 70-ці кіламетрах за Беластокам, а таксама ў Ломжы. Помню, што ў хату маёй сястры – яна была паблізу чыгункі – схавалася ад самалётаў многа людзей з таго цягніка. Адзін пагранічнік, расказвалі потым, збіраўся страляць па самалётах, але яго ўпрасілі не рабіць гэтага, бо фашысты разбамбяць хату. Я ўпершыню тады сутыкнулася з такім вялізным і страшным людскім горам. Гэтулькі было параненых і забітых, у тым ліку маленькіх дзяцей… Побач з чыгункай расло жыта, па ім пасажыры ўцякалі ад бомбаў і куль. Вяскоўцы і хутаране знаходзілі каля забітых матуль маленькіх дзяцей, нават зусім немаўлят. Бралі іх у свае сем’і, гадавалі, выводзілі ў людзі – тыя ж Палуянчыкі, Карчэўскія і іншыя. На суседнім з намі хутары я, помню, бачыла параненага хлопчыка. Куды потым ён падзеўся, не ведаю.
Пакуль не з’явіліся немцы, вясковыя і хутарскія хлопцы рашылі аддаць целы загінуўшых зямлі – да ўсяго, тады стаяла невыносная спёка. Многіх хавалі ў ямінах ад бомбаў. Адным з тых хлопцаў быў мой стрыечны брат Сцяпан Лукашэвіч, ён і цяпер жыве ў Ваўкавыску.
З нядзелі на панядзелак у нашай хаце начавалі дзве жанчыны з цягніка. Прозвішча адной з іх было Золатава, яна ехала з маленькай дачушкай, і ім абедзвюм пашанцавала выратавацца ў тым пекле. Уцалела і жанчына па прозвішчы Сіўцова. Яна была з трыма дзецьмі – двума старэйшымі блізнятамі, хлопчыкам і дзяўчынкай, і гадкоў чатырох-пяці дачушкай. Прыпамінаю, што муж яе, казала жанчына, меў высокі чын – мусіць, нават палкоўніцкі. Відаць па ўсім, сям’я села на цягнік у страшнай спешцы, бо ехала яна з пустымі рукамі. Назаўтра раніцай Золатава развіталася з намі. А другая жанчына папрасіла маіх бацькоў:
– Будзьце настолькі добрыя: прыглядзіце за маімі малымі, калі ласка. Хачу вярнуцца дамоў і забраць рэчы.
Яе не было цэлых два тыдні. Бацькі ўжо непакоіліся: вайна, а на іх руках, акрамя сваіх траіх, яшчэ і трое чужых дзяцей…
Вярнулася маладзіца моцна стомленая, страшна худая. І… нічога не прынесла з сабою. Дзякаваць Богу, што хоць сама не загінула – у той мясцовасці ўжо былі немцы. Як і Золатава з дачкой, яна таксама пайшла са сваімі дзецьмі на ўсход.
Вайна пачалася ў нядзелю, а першых нямецкіх ваякаў я ўбачыла каля чыгункі праз тыдзень, у суботу. А назаўтра праз Дзевяткі ехаў нямецкі абоз. У вясковых дварах гарэлі кастры і нямецкія салдаты гатавалі ежу, прымушалі хлопчыкаў-падлеткаў мыць калёсы ў іх вазах. Я сама бачыла ўсё гэта, бо хадзіла да свае цёткі.
Большасць вясковых і хутарскіх маладых мужчын і хлопцаў былі адпраўлены на чыгунку. І мой будучы муж Аляксандр Карач, таксама чыгуначнік, працаваў там. Калі ў акупацыю мы з ім пажаніліся, то і жылі ў будцы абходчыка..
Немцы забіралі моладзь ў Германію. Я таксама атрымала паперу, і нават у камендатуры ў Свіслачы пабывала. Во, паглядзіце, і сёння захоўваю тую паперу – як страшны напамінак пра той жудасны час. Аднак татку ўдалося адкупіць мяне: ён завёз у Свіслач вялікага парсюка, а стрыечны брат налавіў мяшок рыбы…
Муж маёй сястры, Станіслаў Адлер, быў добра знаёмы з партызанам Аляксеем Карпюком, які потым стаў пісьменнікам. Сястра расказвала, што аднойчы пайшла даіць карову і пачула шорах на гарышчы хлява. Аляксей паказаў знакам, каб яна маўчала, ні пра што не пыталася. Ён хаваўся на гарышчы і ноччу. А потым па вёсцы і хутарах панеслася чутка: партызаны падарвалі нямецкі паравоз! Гэта, ведаў сястрынін муж, зрабіў Аляксей. А неўзабаве нямецкія салдаты, выстраіўшы мясцовых мужчын уздоўж чыгункі, высвятлялі, чыіх гэта рук справа. На шчасце, нейкім цудам усе засталіся ў жывых, хоць гумы паспытаў кожны.
…Яшчэ пачатак вайны запомніўся тым, як немцы гналі на захад нашых ваеннапалонных. Чуем, з боку шашы даносяцца нямецкія вокрыкі, лай сабак, стрэлы. На перакрыжаванні каля Паўлюшак адзін салдацік зусім выбіўся з сілы і ўпаў. Яго тут жа прыстрэлілі. Людзі ставілі ўздоўж дарогі цэбры, або іншы які посуд з вадою, каб салдацікі маглі хоць на хаду папіць, ахалодзіць твары. На станцыі ваеннапалонных, агарадзіўшы калючым дротам, пратрымалі ноч, а потым пагналі далей. Казалі, што дзеці, у прыватнасці з Клепачоў, прыносілі і кідалі ім хлеб.
Вызваленне
Помню, як прыйшло вызваленне. Немцы адступалі з ўсходу на захад. Едуць, помню, пасажырскімі цягнікамі – а спёка ж стаяла! – усе вокны ў вагонах адкрыты, і ў сетках-авоськах падвешаны куры. Помню, мы стаялі і дзівіліся на тыя авоські. І якраз насупраць нашай будкі адзін з немцаў рашыў пажартаваць: кінуў з акна дымавую шашку. Яму было вельмі весела, а мы здранцвелі ад страху – думалі, ляціць граната.
Помню, як ехаў паравоз і цягнуў за сабою ўсяго адзін вагон. Побач беглі немцы. Яны бралі ў вагоне ўзрыўчатку і падкладвалі яе пад рэйкі. Клалі не на стыках, а паміж імі. І слупы той ўзрыўчаткай абвязвалі. Потым пачалі яе падпальваць, і рэйкі разляталіся на сотню метраў. Страшна было глядзець: чыгунку знішчылі ўшчэнт. … А яна ж яшчэ за царом пракладвалася і абуладкоўвалася на вякі. Якія высокія, дабротныя і прыгожыя чыгуначныя масты ў нізінах ды над рэчкамі стаялі! Пад імі вяскоўцы і самі ездзілі, і кароў праганялі. Помню, накладзе татка воз жыта з вярхом, прыкладзе яго жэрдкаю, і спакойна праязджае пад тым мостам. Іх было хіба нават пяць: каля Дзевяткаў на рэчцы, і ў тым месцы дзе быў разбомблены паравоз, і там, дзе жылі мы. Усе іх фашысты знішчылі… Нашы чыгуначныя войскі неўзабаве аднаўлялі дарогу. Масты зрабілі звычайныя, простыя – вядома ж, вайна…
Сям’я
У нашым любым, родным куточку пачалося, урэшце, мірнае жыццё. Якое гэта было шчасце! І як горка было ад таго, што з фронту не вярнулася многа мужчын-землякоў…. Мы працавалі, гадавалі дзяцей. Я трыццаць гадоў была швачкай у мясцовым комплексна-прёмным пункце бытавых паслуг. А мой Аляксандр Юстынавіч працаваў, як ужо казала, чыгуначнікам. Ад яго работы нам і вось гэты дом далі, у якім я засталася цяпер адна. На фронт у 44-м майго Аляксандра не ўзялі: у яго, як чыгуначніка, была бронь на ўвесь перыяд вайны. Не раз, перачытваючы гэтую паперу, думала, што яна, магчыма, засцерагла майго мужа ад смерці. І берагу яе, не падымаецца рука выкінуць. А вось, зірніце, фотаздымак з вучобы Аляксандра, дзе ён сфатаграфаваны з такімі ж, як сам, чыгуначнікамі. Зроблены ён у 1948 годзе.
А гэта – успамін пра дзяцінства, пра маю школу. Пачытайце: даведка з адзнакамі за другую чвэрць 1940-1941 навучальнага года выдана вучаніцы шостага класа Кляпацкай няпоўнай сярэдняй школы Ніне Лукашэвіч, гэта значыць, мне. А гэта – фотаздымак усіх тагачасных вучняў школы, сярод якіх і я. Семдзесят чатыры гадкі прамільгнула з той пары…
***
Ад аўтара:
… У гэтай жанчыны многа сапраўды архіўных, каштоўных дакументаў, якія былі б цікавыя наведвальнікам любога музея. Імі, дарэчы, якраз і зацікавіўся супрацоўнік музея Вавёркі г.п.Бераставіца Мікалай Пацэнка. І жанчына згадзілася перадаць усё тое, што варта ўвагі, у музей.
А вось яшчэ адзін здымак, на які я звярнула ўвагу ўжо развітваючыся. Ён вялікі па памерах і змешчаны на самым відным у пакоі месцы. Ніна Рыгораўна тлумачыць:
– Здымак дарагі мне таму, што на ім мой сын. А яшчэ таму, што сфатаграваваны ён студэнтам на закладцы Новалукомльскай ГРЭС. Гэта ж гісторыя нашай краіны!
Ніна Рыгораўна расказвае пра сваіх дзяцей, унукаў, якіх у яе трое, і пра траіх праўнукаў. Дачка яе жыве і працуе ў Мінску. Сын закончыў перакладчыцкі факультэт, яго другой радзімай стала Украіна. Але дзе б ні жылі і яны самі, і іх дзеці і ўнукі, пра наш любы куточак ніколі не забываюць, заўсёды імкнуцца сюды душой і сэрцам. Прыязджаюць з нагоды і без яе. І гэта правільна, гэта цешыць маці.
– Чалавеку часцей трэба бываць там, дзе яго карані, гісторыя яго роду, – кажа яна.
Марыя Драпеза,
фота аўтара
