А вы ведалі, што раней у Красніках быў касцёл, крухмальны завод і клуб? Цяпер, калі пройдзеш па гэтай вёсачцы, што знаходзіцца ў Алекшыцкім сельсавеце, пра гэта зусім не скажаш. Краснікі нават і вёскай назваць ужо складана: тут застаўся адзін жылы дом, у якім жыве 93-гадовая Таццяна Аляксееўна Рыжко.
— Праўда, у сельсавеце я запісана 1926 годам нараджэння, — удакладняе бабуля, — але на самай справе нарадзілася на два гады раней, проста запісалі мяне маладзейшай, каб у вайну немцы ў Германію не вывезлі.
Мы сядзім з Таццянай Аляксееўнай у двары дома на лавачцы, мая субяседніца ахвотна згадзілася расказаць пра сваё жыццё-быццё і лёс сваёй вёскі. Нягледзячы на даволі паважаны ўзрост, памяць яе не падводзіць, бабуля нават успомніла на памяць верш, які калісьці вывучыла ў дзяцінстве.
— У Красніках я жыву дзесьці з 1950 года, — пачынае свой аповед Таццяна Аляксееўна, — пераехалі сюды з мужам, калі калгас арганізаваўся. Сямей трыццаць жыло тады ў вёсцы. А нарадзілася яна ў Рымуцеўцах, і муж, Іван Аляксандравіч, таксама адтуль быў родам.
Як пачалася вайна, Таццяне Аляксееўне было 17 гадоў, яна добра памятае тыя часы да драбніц.
— У першыя дні вайны над вёскай з’явіліся самалёты, — вяртаецца ўспамінамі ў ваенную пару бабуля, — а непадалёк ад нас быў савецкі аэрадром, таму гэта асабліва нікога не здзівіла, думалі, што манеўры якія. Але потым, як прыляцеў самалёт і стаў бамбіць сяло, зразумелі, што гэта зусім не манеўры. Чатыры бомбы скінуў на вёску, дык са 150 хат, што былі тады ў вёсцы, засталося хіба з 10. Усё згарэла, толькі каміны стаялі. Людзі паўцякалі, хаваліся ў зямлянках, па сваяках жылі, хлявы пад хаты прыстасоўвалі ды патроху адбудоўваліся.
А немцы як прыйшлі, дык пачалі вывозіць моладзь у Германію, хапалі проста на двары. Я неяк са старэйшай сястрой пайшла на вяселле да суседа, дык немцы прама туды наляцелі. Дарэчы, вяселляў тады шмат рабілі, бо жанатых не бралі ў Германію. Дык вось, сястра з сенцаў выскачыла і пабегла да хаты цёткі нашай, там пад коўдрай на ложку схавалася, а цётка мокрую анучу ёй на лоб прылажыла і вядро ля ложка паставіла. Немец увайшоў і пытае пра дзяўчыну, а яна адказвае: “Паночку, у яе тыф”. Тады немец адразу выскачыў з хаты, надта ж яны тыфу баяліся. А я з яшчэ адной сяброўкай таксама выбегла з хаты, ну і немцы за намі следам кінуліся. Мы ў нейкі хлеў заскочылі, ды ў саломе на гарышчы схаваліся.
Адзін немец вілы ўзяў ды пачаў імі па саломе пароць і крычаў: “Вылазь, бо праб’ю!” Мы ўсё ніжэй у салому закапваліся, аж пакуль праз дзірку ў столі не выпалі ў самыя рукі немцаў, што ўнізе стаялі. Яны нас на сані і павезлі ў Масаляны, там у старой школе быў зборны нямецкі пункт, цэлая школа моладзі ўжо назбірана, у адным класе хлопцы былі, у другім – дзяўчаты. Я да вечара пасядзела, потым накінула кажушок на плечы, падышла да немца і кажу: “Паночку, мне на двор трэба”. Ён кажа: “Ну ідзі, толькі хутка”. А я як выскачыла з будынку, дык з усіх ног кінулася бегчы. Бягу і думаю: “Вось зараз куля ў мяне трапіць, зараз страляць пачнуць”. Але, праўда, ніхто за мною не пабег. У Масалянах пераначавала ў знаёмых, а раніцай у Рымуцеўцы пайшла. Іду, а насустрач мне тата едзе канём. Ён кажа: “Ты ўцякла, а маці злавілі”. Я плачу, кажу, што пайду назад, бо маці ў Германію забяруць, але бацька не пусціў, сказаў, што не забяруць, яна ўжо для іх старая, патрымаюць і адпусцяць. Так і выйшла. Бо маці, як даведалася, што немцы мяне злавілі, вечарам прынесла мне паесці. Ды толькі мяне там ужо не аказалася, а немец вырашыў: няма дачкі – ёсць маці, і пакінуў яе за мяне, каб лічба тых, каго збіраліся вывезці, у яго сышлася. Але, на шчасце, раніцай яго змяніў іншы немец, які не ведаў пра мае ўцёкі, і кажа маці: “Чаго ты тут сядзіш? Дачка ўжо паела? Дык ідзі ўжо адсюль”.
Ой, хіба ўсё раскажаш, што было…
— Дарма Вы з мамай размову пра вайну пачалі, — далучаецца да нас дачка Таццяны Аляксееўны, — яна можа да вечара пра гэта расказваць.
Ганна Іванаўна ўжо на пенсіі і некалькі гадоў практычна жыве ў Красніках, даглядае маці разам з братам Паўлам. Яна нарадзілася тут, закончыла ў свой час адзінаццацігодку ў Масалянах, потым Навагрудскі гандлёва-эканамічны тэхнікум, 30 гадоў адпрацавала тавараведам у магазіне ў Гродне, а як пайшла на заслужаны адпачынак, можна сказаць, што вярнулася ў свае родныя мясціны.
— У Гродна цяпер езджу, як у госці, — усміхаецца жанчына, — хоць там кватэра, муж, дзеці, праўда, яны ўжо дарослыя. Многа гадоў жыве пры маці і яе брат Павел Іванавіч, ён таксама ўжо амаль дзесяць гадоў як на пенсіі.
— Усе мае дзеці вывучаныя, — з гонарам кажа Таццяна Аляксееўна, — Паша вось закончыў вучылішча хімікаў у Гродне, потым хіміка-тэхналагічны тэхнікум, а затым яшчэ і Белгарадскі інстытут. Яшчэ адна дачка, Валя, атрымала дыплом Мінскага політэхнічнага інстытута. А я сама ў школу зусім не хадзіла, так атрымалася, што з майго года нікога ў школу за польскім часам не выклікалі. Хоць дзве мае старэйшыя сястры і малодшы брат па некалькі класаў польскай школы закончылі. Я ж не вучылася, але чытаць-пісаць умею. Спачатку трохі пры сёстрах навучылася, а потым, калі ўжо свае дзеці ў школу пайшлі, дык з імі разам і вучылася.
Замуж Таццяна Аляксееўна вый-шла ў 1948 годзе за аднавяскоўца. На два гады старэйшы Іван быў вывезены ў Германію, пасля вызвалення яго забралі на фронт, паспеў яшчэ і паваяваць трохі, а потым вярнуўся ў родную вёску. Як пачалі арганізоўвацца калгасы, старэйшыя людзі вельмі іх баяліся, бо ўсё жыццё жылі і працавалі толькі на сваёй зямлі. А маладыя былі больш смелыя, вось і Таццяна Аляксееўна з мужам уступілі ў калгас і пераехалі ў Краснікі, дзе ім выдзелілі пакой у былым панскім доме. Маленькі пакойчык, можа квадратаў дзевяць, там і елі, і спалі. У 1958 годзе яны з дзецьмі засяліліся ў гэты дом на чатыры сям’і, дзе цяпер жыве Таццяна Аляксееўна.
— Муж вазіў малако з кароўніка, а я з дзецьмі дома была. Падгадавала дзяцей, пайшла працаваць на палявыя, а потым – на ферму. Саўгаснае поле жанчыны сярпамі жалі, а дзеці снапы ў дзясяткі ставілі. Бульбу за плугам выбіралі, салому скірдаваць хадзілі і буракі палолі, церабілі. Чаго толькі не рабілі. Тут, у Красніках, з мужам удваіх на цялятніку працавалі, гадоў 20, пакуль Іван не памёр раптоўна ў 1981 годзе, толькі 58 гадоў яму было.
Ад таго часу Таццяна Аляксееўна жыве адна, сама цягнула дом і гаспадарку.
— Можа, я таму і жыву доўга, што ўсё жыццё працавала, — жартуе бабуля, — ужо пад 80 гадоў мела, а карову трымала, па 5-6 свіней. Цяпер, вядома, здароўе ўжо зусім не тое, ногі не баляць, а чамусьці ісці зусім не хочуць. Бывае, ляжу, устаць не магу, але падумаю, што трэба ісці жывіну карміць, і ўстаю паціхеньку, потым неяк расходзішся і цюпаеш патроху. Каб не рабіла, то пэўна ўжо даўно памерла б ці ляжачай была б. За зіму гэту звязала 20 пар шкарпэтак, думаю, будуць Пашы ў боты, як памру…
Я цікаўлюся ў гаспадароў дома, якімі памятаюць яны ранейшыя Краснікі.
— Старажылы гаварылі, што раней тут быў панскі двор, — расказвае Павел Іванавіч. – Сам маёнтак знаходзіўся ў Масалянах, а тут жыў упраўляючы маёнткам. Я яшчэ сам памятаю той высокі дом з вінтавой лесвіцай. Ну і шмат гаспадарчых прыбудоў было пры двары. Тут побач, літаральна за нашым хлявом быў крухмальны завод, яшчэ і цяпер там ямы-чаны засталіся. Уявіце, усё выкладзена каменем і зацэментавана, да гэтага часу той цэмент добра трымае. Там і рэшткі сцен яшчэ стаяць, толькі зарасло ўсё каля іх. А яшчэ да нядаўняга часу тут тры вялізных будынкі з каменю стаяла: склад, сенасховішча і цялятнік. Толькі няма іх ужо, разбурылі і закапалі.
— Касцёл быў тут, калі трохі далей прайсці, — паказвае рукой у бок Таццяна Аляксееўна. – Усю вайну прастаяў некрануты, немцы яго не рушылі, а ў савецкія часы зруйнавалі, калі з Богам змагаліся. Я была ў тым касцёле. Там, як ідзеш на клірас, пакойчык невялікі, а ў ім быў склеп. Дык я там сваімі вачыма бачыла труну, у якім ляжаў памерлы чалавек, парэшткі якога былі амаль не кранутыя часам. Рукі зложаныя на грудзях, толькі валасы апаўшыя каля галавы і там, дзе вочы і нос — ямы.
А яшчэ клуб у свой час тут быў, у 60-х гадах кіно паказвалі.
— А цяпер паглядзіце, што засталося, — з горыччу у голасе гаворыць Ганна Іванаўна. – Краснікі толькі на нас і трымаюцца яшчэ.
— Што ж зрабіць, каб не ўміралі вёскі? — цікаўлюся, што яна думае на гэты конт.
— Я думаю, што перш за ўсё не трэба дзяліць людзей на вёсцы на сваіх і чужых, — адказвае жанчына. – Мы тут выраслі, тут наша радзіма, мы даглядаем тут бацькоў. Але калі іх не стане, мы будзем тут чужымі, дачнікамі. Калі ты не прапісаны ў вёсцы, трэба ў некалькі разоў даражэй плаціць за газ, электрычнасць. Але ж калі мы тут, то ў горадзе гэтымі паслугамі не карыстаемся. Вядома, можна сказаць: прапісвайцеся тут. Але як мне выпісвацца з гарадской кватэры, калі я там адна прапісана? Я ведаю многіх пенсіянераў, якія б ахвотна з горада пераехалі ў вёску, каб не ўмова плаціць за ўсё па сабекошту, калі чалавек тут не прапісаны. Многія і на зіму заставаліся б, а так, як кажуць, дарагое задавальненне атрымліваецца. Ды і тыя самыя соткі пасадзіць, параўнайце, што мясцовым пенсіянерам, а што гарадскім…
Мы выходзім са двара, і Ганна Іванаўна з Паўлам Іванавічам вядуць мяне на экскурсію па Красніках.
— Вось тут, дзе цяпер расце кукуруза, гадоў 5 назад стаяў велічны будынак, вымураваны з каменю, вышынёй з трохпавярховы дом, — Ганна Іванаўна не хавае ўзрушэння. – Гэта была панская стадола, потым — склад, 1861 года пабудовы. Сцены таўшчынёй да 90 см, каменьчык да каменьчыка падабраны. А потым што, прыгналі экскаватар вялізны, вырылі катлаван і ссунулі туды гэту пабудову царскіх часоў. Як яны тут руйнавалі ўсё, дык я прасіла: “Пакіньце хоць кавалачак майго дзяцінства, што вы робіце?”
— Бачыце, вось гэта была кузня, яшчэ пры нас, — Павел Іванавіч працягвае экскурсію і паказвае на рэшткі захаваных каменных сцен. – 1840 год пабудовы выбіты на камені. Кузню таксама спрабавалі бурыць Амкадорам, хлопец даўбаў-даўбаў, але потым плюнуў і паехаў. Гэта вось склад саўгасны, а раней людзі тут жылі. А вось тут канюшня была, таксама ёсць памятны камень – 1812 год. Тут быў яшчэ дом 6-кватэрны савецкай пабудовы, закапалі і яго ўжо. А вось гэта быў хлеў, як казалі старажылы, дзе ў панскіх парабкаў стаялі каровы. Сюды экскурсіі можна было б вазіць, толькі паглядзіце, якая кладка! Гэтыя пабудовы толькі таму і захаваліся, што на тэрыторыі нашага двара знаходзяцца, а так бы і іх даўно зраўнялі б з зямлёй. Напэўна, такія будынкі гаспадарцы складана ўтрымліваць, але ж гэта наша гісторыя, наша спадчына. Што пасля нас застанецца? Што будзем паказваць сваім унукам і праўнукам? Кукурузу вось гэтую?.. Ва ўсім свеце такія гістарычныя будынкі берагуць да апошняга каменьчыка, а ў нас бяздумна зруйнавалі ўсё…
Мы праходзім каля поля, дзе пасуцца авечкі, іх гаспадары купілі ў гэтым годзе.
— А яшчэ ў нас куры, індыкі, качкі, агарод свой садзім, працы хапае, — Ганна Іванаўна спыняецца на хвілінку. – Хоць людзей у вёсцы больш няма, затое спакойна тут у нас, а ў цяперашні час падумаеш яшчэ, з кім лепш жыць: з людзьмі ці з жывёламі. Усё ж гэта наша радзіма, мы прывыклі да гэтых месцаў, таму няма ніякага жадання ехаць у горад. І пакуль мы жывыя, і Краснікі будуць жыць…
Я пакідала Краснікі з цяжкім пачуццём: такое бывае, калі сутыкаешся з тым, што магло б быць гонарам нашых месцаў, а стала незваротнай стратай. Разбурыць і знішчыць гістарычную спадчыну лёгка, а вярнуць ужо немагчыма. На жаль…
Ірына МІКЛАШ,
фота аўтара
