Прафесар скульптуры з Вялікіх Эйсмантаў

Шляхецкі род Ельскіх вядомы на Гродзеншчыне з ХVI – XVII ст.ст. Некаторыя прадстаўнікі гэтага роду ў розныя часы пражывалі на тэрыторыі сучаснага Бераставіцкага раёна. Напрыклад, першым урачом у Вялікай Бераставіцы працаваў Леон Ельскі ў 1924-1930 гг., граф Адам Ельскі валодаў маёнткам Гольні ў ХІХ – пач. ХХ ст., памешчык Антоній Ельскі трымаў маёнтак у Эйсмантах у пачатку ХVIIІ ст. Унук Антонія, скульптар і мастак Караль Ельскі (1749-1824), таксама працаваў у Эйсмантах у канцы ХVIII ст. Вёска Эйсманты Гро­дзенскага павета (зараз Вялікія Эйсманты) стала радзімай для выдатнага польскага і беларускага скульптара Казіміра Карлавіча Ельскага (1782-1867).
Нарадзіўся будучы скульптар 4 сакавіка 1782 года ў сям’і мастака і скульптара Караля Ельскага і Ганны Ельскай. Дзяцінства сваё правёў у бацькоўскім доме ў Эйсмантах, дзе бацька Караль праводзіў аднаўленчыя работы ў мясцовым касцёле і навучаў маленькага Казіміра разьбярскаму рамяству. У 1794 годзе 12-гадовы хлопчык ужо прымае ўдзел у дэкарыраванні катафалка віленскага біскупа Ігнація Масальскага (1729-1794). А паміж 1795 і 1796 гг. ён дапамагае бацьку у вырабе невялікага драўлянага распяцця для касцёла Дзевы Марыі ў Вялікіх Эйсмантах (на фота). Вядома, што Караль Ельскі ў 1794 годзе падпісаў акт асуджэння паўстання на Літве і восенню 1795 года прысягнуў на вернасць Кацярыне ІІ. А крыж з распяццем Хрыста і анёламі па баках можа з’яўляцца пацверджаннем гэтай урачыстай прысягі. Распяцце мае форму праваслаўнага шасціканцовага крыжа. Яно аб’ядноўвае дзве веры: каталіцкую і праваслаўную. Адсюль распяцце магло быць прынесена ў Эйсмантаўскі касцёл як сваеасаблівы ўклад сям’і Ельскіх падчас трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795). У сваёй сталай творчасці Казімір Ельскі зноў выканае драўлянае распяцце для касцёла дамініканаў у Вільне.
У 1796 годзе бацька вядзе юнага Казіміра для навучання ў Віленскую гімназію. Падчас вучобы К. Ельскі ўжо вырабляе архітэктурныя арнаменты, разеткі пад кіраўніцтвам В.Гуцэвіча і М.Шульца. Паспяховая вучоба ў гімназіі дала магчымасць Казіміру вучыцца далей у Віленскім універсітэце з 1800 па 1809 гг. Таленавітаму вучню пашанцавала вучыцца ў выдатных настаўнікаў канца ХVIII – пач. ХІХ ст. Урокі жывапісу вялі Ф. Смуглевіч і Я.Рустэм, архітэктуры – М.Шульц, скульптуру выкладаў Андрэ Ле Брун, прыдворны майстар караля Станіслава Аўгуста.
З 1802 па 1807 гг. разам з Казімірам у Віленскім універсітэце вучыцца яго родны брат Ян Ельскі (1780 — каля 1850). Скончыўшы ўніверсітэт раней за Казіміра з дыпломам кандыдата скульптуры, Ян працаваў у Нясвіжы і Вільні. А Казімір у 1808 годзе атрымлівае ступень кандыдата выяўленчых мастацтваў і ў якасці стыпендыята фонду Ізабэлы Бруль-Платэр накіраваны ў Пецярбургскую Акадэмію мастацтваў для ўдасканальвання скульптурнага майстэрства. Там Казімір Ельскі вучыцца ў знакамітых рускіх скульптараў: І.Мартаса, Ф.Шчадрына, І.Пракоф’ева. Пасля вяртання ў Вільню ў 1810 годзе К. Ельскі атрымлівае ступень магістра мастацтваў і выкладае на кафедры скульптуры ў Віленскім універсітэце з 1811 года. Выконвае скульптуры прарокаў для касцёла Св. Пятра і Паўла на Антаколі, у 1818 годзе стварае галерэю скульптурных партрэтаў – бюстаў прафесараў Віленскага ўніверсітэта: Я. Снядэцкага, З. Нямцэўскага, М. Пачобута, Ф.Смуглевіча і інш.
Як выкладчык кафедры скульптуры К. Ельскі займаецца тэорыяй мастацтва. У 1822 годзе піша трактат “Аб сувязі архітэкруры, скульптуры і жывапісу”, за які ў тым жа годзе атрымлівае пасаду ад’юнкта (памочніка-асістэнта, намесніка прафесара). У 1824 го­дзе К. Ельскі чытае свой рэферат аб творчасці італьянскага скульптара А.Канавы. І, нарэшце, у 1829 годзе Казімір Карлавіч становіцца прафесарам скульптуры – першым у беларускім мастацтве. З майстэрні К.К. Ельскага выйшлі польскія і беларускія скульптары і мастакі Р.Слізень, К.Русецкі, Я.Астроўскі, К.Кавалеўскі і інш. У сістэме мастацкай адукацыі прафесар Ельскі прытрымліваўся асветніцкіх пазіцый эпохі класі­цызму.
Нягледзячы на паспяховую дзейнасць, скульптурны клас Віленскага ўніверсітэта быў зачынены ў 1826 годзе. Але выдатныя заслугі скульптара Казіміра Ельскага прадаўжаюць прыносіць карысць універсітэту. К. Ельскі прызначаны апякуном скульптурнага кабінета і выканаўцам архі­тэктурных арнаментаў універ­сітэцкіх будынкаў. А з пісьма К. Ель­скага да рэктара Кракаўскага ўніверсітэта ад 2 студзеня 1833 г. можна даведацца аб 32 бюстах скульптурнага кабінета. Між іншым, у лісце К. Ельскі пазначае, што ўсе партрэты выканаў уласнаручна і з натуры. Гэта перадавыя дзеячы культуры, буйныя вучоныя Беларусі, Польшчы і Літвы: прафесар-медык Ю.Франк, музыкант К. Ліпіньскі, мастакі-педагогі Ф.Смуглевіч і Я.Рустэм, астраном М.Пачобут, анатам і заолаг Л.Баянус, гісторык Ю.Нямцэвіч, князь А.Чартарыйскі і інш.
Напрыканцы 1820-х гадоў К.Ельскі вызначыўся ў такіх складаных відах скульптуры, як надмагільны помнік, медальён, рэльеф. Гэта помнікі біскупам Г.Страйноўскаму і Я.Касакоўскаму, генералу Т.Ваўжэцкаму, членам сям’і Казелаў, Ромераў і інш. Для франтона евангеліцка-рэфарматарскай царквы ў Вільні К.Ельскі выканаў рэльеф “Хрыстос, які прапаведуе народам” – шматфігурная кампазіцыя з людзьмі, жывёламі і раслінамі. У 1830-х гадах К.Ельскі праводзіць аднаўленчыя работы ў Коўне.
У 1848 годзе выконвае “Аўта­партрэт” у форме медальёна, на якім выступае рэльефны профіль майстра скульптуры (на фота). Партрэт атрымаўся вельмі рамантычным са слядамі сінтэзу трох мастацтваў: скульптуры, архітэктуры і жывапісу.
У 1850-х гадах Ельскі працягвае працаваць у сваіх лепшых скульптурных жанрах – бюст і медальён, за што атрымаў прозвішча “беларускі Шубін”. Выдатнай працай гэтых гадоў стаў рэльеф “Алегорыя скульптуры, якая высякае бюст Міхала Ромэра” (1858). Памёр К. Ельскі ў маі 1867 года і пахаваны ў Вільні – горадзе, якому прысвяціў усё сваё творчае жыццё.
Андрэй Втарушын, выкладчык гісторыі мастацтваў
Бераставіцкай ДШМ